Procesbekwaamheid.

Procesonbekwaamheid.

Zoals gezegd wordt niet iedereen geacht vrij en zelfstandig zijn wil te uiten. Wie handelingsonbekwaam is, is bij gevolg ook procesonbekwaam. Dit wil niet zeggen dat deze personen aan hun lot worden overgelaten. Net zoals handelingsonbekwamen kan een procesonbekwame worden bijgestaan of vertegenwoordigd door iemand anders. Indien de exceptie van ontoelaatbaarheid wordt opgeworpen kan de rechter hun tussenkomst soms toelaten waardoor de procedure toch kan doorgaan.

Minderjarigen.

Minderjarigen zijn een grote groep handelingsonbekwamen. Toch kunnen zij wel geldig bepaalde (rechts)handelingen stellen (bijvoorbeeld inkopen doen). Ook op procesrechtelijk vlak valt de onbekwaamheid te nuanceren. Dit is ook wenselijk. Een ‘kind’ van 17 jaar kan in bepaalde gevallen beter beseffen wat een procedure met zich meebrengt dan een ‘volwassene’ van 18. De algemene regel is dus de onbekwaamheid, maar hierop bestaat een algemene uitzondering.

Het is niet omdat minderjarigen in principe procesonbekwaamheid zijn dat zij niet hun rechten kunnen uitoefenen. Iemand die het ouderlijk gezag uitoefent over de minderjarige (ouder of voogd) kan optreden als wettelijke vertegenwoordiger. In dit geval treedt de minderjarige niet zelf en niet zelfstandig op. 

Het zou niet wenselijk zijn om elke rechtsvordering die uitgaat van een minderjarige af te wijzen omwille van zijn leeftijd. De wederpartij zal eerst moeten opwerpen dat de minderjarige procesonbekwaam is. De rechter kan dit niet uit zichzelf doen. Indien de wettelijke vertegenwoordiger op tijd in de procedure werd betrokken, kan de procedure toch doorgaan. 

Indien het verzoek van de minderjarige om tussen te komen als procespartij niet wordt ingewilligd, kan dit soms worden beschouwd als een verzoek om te worden gehoord waardoor de minderjarige toch zijn belangen kan laten horen. Ook zal de minderjarige een recht hebben om te worden gehoord in zaken die hem aanbelangen (de uitoefening van het ouderlijk gezag, de verblijfregeling en het recht op persoonlijk contact). Dit heeft niet tot gevolg dat de minderjarige een procespartij wordt (artikel 1004/1 Ger.W.).

In sommige procedures zullen minderjarigen toch zelf kunnen optreden. Zo moeten kinderen vanaf 12 jaar met hun adoptie toestemmen wanneer zij voldoende onderscheidingsvermogen hebben en kunnen zij verzoeken om in het geding tussen te komen (artikel 1231-10, tweede lid Ger.W.). Zij zullen ook hoger beroep of een voorziening in cassatie kunnen instellen (artikel 1231-16 en 1231-17 Ger.W.).

Ook in het raam van een afstammingsprocedure zal een niet-ontvoogde minderjarige van minstens 12 jaar met onderscheidingsprocedure moeten instemmen met de erkenning. Wanneer hij dit niet doet kan de erkenner aan de familierechter een vervangende toestemming vragen. In dat geval wordt de minderjarige gedagvaard (artikel 329bis, §2, tweede lid juncto vierde lid, eerste zin BW) en kan hij zelf en zonder vertegenwoordiging optreden.

Ontvoogde minderjarigen kunnen in principe wel procesbekwaam zijn. Wanneer zij een rechtsvordering met betrekking tot een onroerend goed willen instellen moeten zij wel worden bijgestaan door een curator (artikel 482 BW).

Beschermde meerderjarigen.

In bepaalde gevallen kunnen personen niet in staat zijn zelf en/of zelfstandig in rechte op te treden. Te denken valt aan krankzinnigen en geesteszieken. Om zowel zichzelf als anderen te beschermen kunnen zij onder bescherming worden geplaatst. Deze bescherming kan zowel voor de rechtbank als daarbuiten worden georganiseerd. In de eerste plaats kunnen personen zelf in een bescherming voorzien in de vorm van een lastgeving (artikelen 489 – 490/2 Burgerlijk Wetboek). 

Daarnaast kan de vrederechter oordelen dat een meerderjarige persoon niet in staat is om bepaalde rechten zelf en zelfstandig uit te oefenen. Het principe blijft nog steeds de handelingsbekwaamheid waardoor de rechter de handelingen waarvoor de persoon onbekwaam wordt geacht uitdrukkelijk moet opsommen (artikel 492/1 Burgerlijk Wetboek). 

Een bewindvoerder zal deze persoon beschermen door hem bij te staan of te vertegenwoordigen. Bepaalde rechtshandelingen zijn zo persoonsgebonden dat deze niet door een bewindvoerder kunnen worden uitgeoefend (Artikel 497/2 BW). Hierbij valt te denken aan het instellen van een echtscheidingsprocedure. In dit geval kan een persoon die onder bewind is geplaatst en wilsgeschikt is (dit wil zeggen dat hij een geldige toestemming moet kunnen geven en moet kunnen beseffen wat er gaande is) zelfstandig optreden. Met betrekking tot handeling die zaakgebonden zijn zal de bewindvoerder wel de rechten van de beschermde persoon kunnen vertegenwoordigen.

Failliete rechtspersonen.

Vennootschappen en verenigingen die rechtspersoonlijkheid hebben, zijn in principe ook procesbekwaam. Toch zal zij deze procesbekwaamheid verliezen in geval van een faillissement. In dat geval zal de curator optreden.

Bijstand en vertegenwoordiging.

Bijstand komt voor wanneer de onbekwame persoon nog zelf kan optreden, maar niet zelfstandig. Bij vertegenwoordiging daarentegen kan de onbekwame ook niet zelf optreden. De vertegenwoordiging is dus een grotere inperking op de autonomie.
Een rechtspersoon is geen persoon die men fysiek kan zien. In dat geval zal een van haar organen (bijvoorbeeld iemand van de raad van bestuur) de rechtspersoon in rechte vertegenwoordigen. Deze lasthebber zal dan een mandaat krijgen om deze rechtshandelingen te stellen. Ook zullen entiteiten zonder rechtspersoonlijkheid (bijvoorbeeld feitelijke verenigingen) vaak één iemand mandateren om  hun de belangen te behartigen.