Het gerecht is onafhankelijk en onpartijdig.
Een onafhankelijk en onpartijdig gerecht is een belangrijke waarborg voor een betrouwbare justitie. Het is zelfs zo belangrijk dat iedereen recht heeft op een uitspraak van een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij wet is ingesteld. Deze begrippen lijken voor zich te spreken, maar wat houdt deze onafhankelijkheid en onpartijdigheid juist in? In deze bijdrage wordt hier een antwoord op gegeven.
Een grondrecht.
Vaak krijgt de rechtsmacht (zowel rechters als arbiters) het verwijt te horen dat ze al op voorhand een oordeel heeft gevormd en in die zin uitspraak zal doen. In principe zou deze gedachte niet mogen heersen. Er zijn namelijk op nationaal, Europees en internationaal niveau bepalingen die voorzien in een recht voor iedereen op een behandeling van zijn zaak door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij wet is ingesteld (artikel 13, 144, 145, 146, 151, 152, 154en 157 grondwet, 6 EVRM, 14 BUPO-verdrag). Dit recht maakt ook onderdeel uit van het recht op een eerlijk proces. Bovendien is dit beginsel een van de grondslagen van een democratische staat en waarborgt zij dat de rechters de wet op dezelfde manier zullen toepassen.
Om de kwaliteit van de rechtspraak te waarborgen kunnen rechtbanken enkel bij wet worden ingesteld. De wet legt dan ook vast waarover welke rechtbank uitspraak doet. Iedereen heeft ook het recht de naleving van zijn rechten voor deze rechtbanken te vorderen. Een uitzondering is enkel mogelijk indien er een redelijke en objectieve verantwoording is.
Onafhankelijkheid en onpartijdigheid worden vaak in een adem genoemd. Zo kan men bij de beoordeling van de partijdigheid van een rechter ook rekening houden met diens individuele afhankelijkheid. Toch bedoelt men met beide termen iets verschillend.
Het gerecht is onpartijdig.
De onpartijdigheid zou kunnen worden opgedeeld in een objectieve en een subjectieve onpartijdigheid. Dit onderscheid wordt de laatste tijd echter minder belangrijk.
De objectieve onpartijdigheid heeft onder andere te maken met de inrichting van het rechterlijk systeem. Zo zal er, los van het gedrag van de rechter, geen twijfel mogen zijn over diens partijdigheid. Zo mag een rechter geen tweemaal uitspraak doen over dezelfde zaak, bijvoorbeeld eerst in eerste aanleg en nadien in hoger beroep. Dit hangt ook samen met de onafhankelijkheid.
Er is daarentegen sprake van subjectieve partijdigheid wanneer een rechter zich op voorhand meer in het voordeel van een partij uitspreekt, deze partij voordeliger behandelt, vooringenomen is, vooroordelen heeft of belang zou hebben bij de uitkomst van het geding. In het Spaghetti-arrest werd onderzoeksrechter Connerotte van de zaak Dutroux gehaald omdat hij gezien was op een spaghetti-diner dat werd georganiseerd door de ouders van de overlevende slachtoffers. Door een bord spaghetti en een vulpen aan te nemen toonde hij sympathie voor slachtoffers, waardoor de wederpartij aan zijn onpartijdigheid twijfelde.
Het gerecht is onafhankelijk.
De onafhankelijkheid van het gerecht wijst erop dat een rechter zelf een uitspraak moet vellen en zich niet mag laten beïnvloeden door instructies van bovenhand. Dit verklaart ook waarom men meerdere examens moet afleggen alvorens rechter te kunnen worden, en waarom een rechter voor het leven wordt benoemd. Hierdoor is het niet mogelijk om aan ‘vriendjespolitiek’ te doen. De onafhankelijkheid van de rechterlijke macht is ook te zien in het licht van de scheiding der machten. Zo zal de rechterlijke macht zich niet mogen laten beïnvloeden door de uitvoerende macht (de koning en zijn regering) en hierop toezicht moeten uitoefenen.
Ook in het strafrecht kent men een uitspraak die wijst op de onafhankelijkheid van de procureur des Konings of de procureur-generaal. Hij zal moeten gehoorzamen aan het bevel van zijn overste om iemand te vervolgen, maar zal uiteindelijk zelf beslissen welk gevolg hij aan deze vervolging wenst te geven (bv. bestraffen of vrijspreken): “La parole est serve, mais la parole est libre”.
Ook geen schijn van partijdigheid!
“Justice must not only be done, it must also be seen to be done.” Zelfs de schijn dat een rechter partijdig is kan volstaan om te twijfelen aan de eerlijkheid van het proces. De beslissende vraag is echter of men objectief gezien moet vrezen voor een partijdige behandeling van de zaak. Wanneer een rechter zijn mening reeds over een bepaald onderwerp publiek heeft verkondigd, wilt dit niet automatisch zeggen dat hij vooringenomen is. Er zal met alle concrete omstandigheden rekening worden gehouden, waaronder ook het feit dat een partij twijfelt aan de partijdigheid van een rechter. U kan dus optreden indien u twijfels heeft. Het is mogelijk om een rechter te wraken (artikel 828 Gerechtelijk Wetboek). Indien deze vordering tot wraking wordt ingewilligd zal de rechter zich van uw zaak moeten onthouden. U zal wel actie moeten ondernemen aangezien de rechter tot bewijs van het tegendeel vermoed wordt onpartijdig, onafhankelijk en onbevangen te oordelen.