Overmacht of vreemde oorzaak.
Overmacht is een bevrijdingsgrond voor de schuldenaar die kan bewijzen dat de contractuele wanprestatie (niet-nakoming, niet-tijdige of niet-behoorlijke nakoming) het gevolg is van een zogenaamde vreemde oorzaak of overmacht (artikel 1147 BW en artikel 1148 BW). Een overeenkomst strekt de partijen principieel tot wet. Partijen moeten de rechten en plichten uit de overeenkomst naleven. Wanneer een partij (één van) zijn verbintenissen niet nakomt, pleegt ze contractbreuk. Om te ontsnappen aan eventuele sancties kan de debiteur zijn contractuele aansprakelijkheid ontlopen als de niet-nakoming van de overeenkomst het gevolg is van een vreemde oorzaak die de schuldenaar niet kan worden toegerekend, van overmacht of van toeval.
Het Burgerlijk Wetboek bevat geen definitie van het begrip overmacht of vreemde oorzaak. Deze begrippen worden vaak door elkaar gebruikt als synoniemen, maar verschillen toch licht van betekenis.
“Overmacht” doelt op omstandigheden buiten het handelen van de mens om, terwijl “vreemde oorzaak” eerder verwijst naar het handelen van een derde voor wie de schuldenaar niet moet instaan.
De algemene regel is dat diegene die iets aanvoert, hier het bewijs van moet leveren. Zo zal de benadeelde schuldeiser het bewijs van contractbreuk moeten leveren, maar zo zal het eveneens aan de aangesproken debiteur die aan zijn contractuele aansprakelijkheid wilt ontsnappen zijn om het bewijs van een vreemde oorzaak of overmacht te leveren (artikel 1315 lid 2 BW en artikel 8.4 lid 2 NBW).
Toepassingsvoorwaarden van overmacht.
De vreemde oorzaak of overmacht zal aan een aantal voorwaarden moeten voldoen om als geldig verweer te dienen tegen de contractuele aansprakelijkheid.
- Geen fout van de debiteur.
Ten eerste zal er voldaan moeten zijn aan de ontoerekenbaarheid van de niet-nakoming. Dit betekent dat de debiteur zelfs geen lichte fout mag hebben begaan.
- Onmogelijkheid tot de nakoming van de verbintenis.
De gebeurtenis die overmacht uitmaakt, moet van dien aard zijn dat de uitvoering van de verbintenis onmogelijk is. Moeilijker betekent niet onmogelijk.
Er bestaat discussie in de rechtspraak en de rechtsleer of de onmogelijkheid absoluut dan wel relatief moet zijn. Soms wordt deze onmogelijkheid absoluut opgevat, maar tegenwoordig wordt zij ook soepeler opgevat, namelijk als menselijkerwijze of praktisch onmogelijk.
De regeling inzake overmacht is van aanvullende aard, wat wilt zeggen dat de partijen er in hun overeenkomst van kunnen afwijken. In overeenkomsten wordt er vaak een afwijkende regeling getroffen.
Gevolgen van overmacht.
Bij de gevolgen van overmacht kan een onderscheid worden gemaakt enerzijds naar gelang de duur van de onmogelijkheid, en anderzijds naar gelang de tegenprestatie van de andere partij. Is de onmogelijkheid tot uitvoering tijdelijk, dan wordt de nakoming ervan geschorst. Is de onmogelijkheid van blijvende aard, dan is de schuldenaar volledig bevrijd van de uitvoering. Wanneer de ene partij overmacht bewijst, zal de tegenpartij op zijn beurt haar verbintenissen ook niet meer moeten uitvoeren, tenzij deze tegenprestatie de afgifte van een zaak betreft. In dit geval was de eigendom al overgegaan bij het sluiten van de overeenkomst, en zal de afgifte dus nog steeds moeten plaatsvinden.
Overmacht en soortzaken.
Een soortzaak heeft een generiek karakter en worden bepaald naar maat, gewicht of getal, zodat soortzaken onderling inwisselbaar zijn. Een voorbeeld is geld, graan, enz… Omdat sportzaken inwisselbaar zijn, geldt de spreuk genera non pereunt, oftewel sportzaken vergaan niet. Heeft de verbintenis een soortzaak als voorwerp, dan is de prestatie altijd leverbaar en is een beroep op overmacht uitgesloten. De schuldenaar kan immers altijd vervangende goederen leveren. Ook hieromtrent bestaat echter wel discussie in de rechtspraak.