Wat is overmacht?
Overmacht wordt vaak gebruikt naast de termen vreemde oorzaak en toeval. Overmacht verschilt nochtans van vreemde oorzaak omdat het verwijst naar abstractere situaties en voorvallen die voorkomen zonder aanwijsbaar concreet menselijk handelen, zoals bijvoorbeeld oorlog, opstand, overstroming, enz.. De vreemde oorzaak heeft eerder betrekking op een specifieke handeling van een aanwijsbare derde, waaronder bijvoorbeeld de overheid, een staking.
Overmacht en vreemde oorzaak hebben met elkaar gemeen dat het elke oorzaak is waarop de debiteur geen vat heeft of behoort te hebben en waardoor hij niet aansprakelijk is voor het niet naleven van het contract.
Kan u zich beroepen op overmacht in deze Coronatijden?
De overeenkomst strekt de partijen tot wet.
Als basisprincipe geldt dat partijen gebonden zijn aan de overeenkomsten die zij afsluiten. Dit wil zeggen dat u als betrokken partij verplicht bent de overeenkomst uit te voeren en na te leven (artikel 1134 lid 1 BW). Eventuele aanpassingen aan de overeenkomst, of een vroegtijdige beëindiging kan enkel mits akkoord van de andere partij.
Komt een contractspartij zijn verbintenissen niet na, dan begaat deze in principe een contractuele wanprestatie of tekortkoming, tenzij deze partij kan bewijzen dat de tekortkoming niet aan hem of haar te wijten is. En hier komt dan al het begrip "overmacht" op de proppen: als de niet-nakoming van de overeenkomst het gevolg is van overmacht of een vreemde oorzaak die de schuldenaar niet kan worden toegerekend, dan treft de schuldenaar geen fout en kan hij niet veroordeeld worden voor contractbreuk.
Wat zijn de voorwaarden van overmacht?
Een schuldenaar zal zich op overmacht kunnen beroepen wanneer hij onmogelijk zijn verbintenis(sen) kan uitvoeren door een wijziging van omstandigheden die niet aan hem is toe te rekenen.
Ontoerekenbaar betekent dat het voorval niet mag te wijten zijn aan de fout van de schuldenaar of van een derde voor wie de schuldenaar moet instaan. Ontoerekenbaar betekent ook dat het voorval voor de schuldenaar onvoorzienbaar was bij de contractsluiting, en onvermijdbaar.
De gewijzigde omstandigheden (het voorval) moet bovendien leiden tot volstrekte onmogelijkheid van de naleving van het contract. In de rechtsleer en de rechtspraak is het nog geen uitgemaakte zaak of deze “onmogelijkheid” absoluut dan wel relatief kan geïnterpreteerd worden.
Belangrijk is wel dat u als debiteur niet voorafgaandelijk reeds in gebreke was door bijvoorbeeld - los van de overmacht - laattijdig te leveren. Als u al in de fout was vóór de overmachtssituatie, kan u de overmacht niet meer gebruiken om uw eigen fout goed te praten.
De rechtsgevolgen van overmacht.
Het gevolg van overmacht is dat de schuldenaar niet langer contractueel aansprakelijk is voor zijn “wanprestatie”. De schuldenaar is bevrijd van zijn contractuele verplichting. Het risico van de niet-uitvoering door overmacht ligt dus bij de schuldeiser. In wederkerige contracten waarin de beide partijen gelijktijdig schuldeiser en schuldenaar zijn is ook de schuldeiser wederkerig niet langer gehouden om zijn verbintenis nog uit te voeren. Hierop bestaan een aantal wettelijke of contractuele uitzonderingen.
Maar wat als de overmachtssituatie slechts tijdelijk is? In het geval dat de schuldenaar slechts tijdelijk zijn verbintenis niet kan uitvoeren, wordt de overeenkomst geschorst. Van zodra de uitvoering mogelijk wordt moet hij deze opnieuw uitvoeren, tenzij de overeenkomst door de vertraging iedere betekenis of ieder nut zou verliezen.
Voorbeelden van overmacht.
In de rechtspraak zijn talloze voorbeelden terug te vinden van overmacht. Ziekte, ongeschiktheid, overlijden, oorlog, diefstal, terrorisme, brand, natuurfenomenen, enz... Allemaal kunnen ze overmacht uitmaken, maar niet noodzakelijk. Geval per geval zal de rechter onderzoeken of de debiteur bevrijd wordt of niet.
Overmacht is contractueel moduleerbaar.
De partijen mogen bepalen wat in hun contractuele relatie overmacht zal zijn en wat niet. Ook de gevolgen van overmacht kunnen partijen zelf regelen in de overeenkomst. Zo kunnen ze in de overeenkomst een opsomming geven van de gebeurtenissen en omstandigheden die als overmacht bestempeld zullen worden. Als partijen een beding in de overeenkomst opnemen dat een opsomming bevat van gebeurtenissen en omstandigheden die als overmacht in aanmerking zullen komen, kan deze een aansprakelijkheidsbeperking inhouden. Dit beding kan dan als exoneratiebeding gekwalificeerd worden. Wanneer één van de partijen een consument is en de andere partij een ondernemer, zal u ook met het consumentenrecht rekening moeten houden.
Het loont zeker de moeite om even stil te staan en te brainstormen over de concrete invulling van uw algemene voorwaarden op het vlak van de overmachtsregeling.
Geen overmacht voor geldschulden?
Een schuldenaar die een geldsom niet kan terugbetalen aan de bank, kan zich, volgens het Hof van Cassatie, niet beroepen op overmacht (zie Cass. 28 juni 2018). Het financieel onvermogen, ook al is dit het gevolg van externe omstandigheden die voor de schuldenaar overmacht uitmaken, geeft geen aanleiding tot bevrijding van zijn betaalverplichting. Het Hof redeneert dat geld een soortzaak is. Soortzaken zijn vervangbaar en daarom kan een gebrek aan financiële middelen per definitie slechts tijdelijk zijn. Vermits een schuldenaar enkel bevrijd is indien de nakoming van de verbintenis blijvend onmogelijk is, en de betaling van een geldsom niet blijvend onmogelijk is omdat geld een vervangbaar goed is, geldt “financieel onvermogen” niet als grond van overmacht voor geldschulden. De casus betrof een geval waarin het bedrijf van een schuldenaar getroffen was door een brand, waarbij de schuldenaar langdurig arbeidsongeschikt werd verklaard, zodat hij zijn lening aan de bank niet kon terugbetalen. Overmacht is dus niet aan de orde wanneer de verbintenis de betaling van een geldschuld tot voorwerp heeft. Genera non pereunt!
Maar....datzelfde Hof van Cassatie besliste dan toch weer wél de mogelijkheid van overmacht voor de bevrijding van een geldschuld, wanneer de overmachtssituatie ontstaan is door de tussenkomst van de overheid. Een overheidsbeslissing kan bijgevolg toch overmacht toelaten in gevallen van verbintenissen om een geldsom te betalen. Genera non pereunt speelt geen rol wanneer een geldschuldenaar zijn verbintenis door een overheidstussenkomst niet langer kan uitvoeren (Zie Cass. 13 mei 1996, Rec.Cass. 1998, 104, noot L. VAEL).
Kwam u door Corona contractueel in de problemen?
Neem dan contact op met de advocaten van Wanted Law. Wij bekijken samen met u of u zich kunt beroepen op overmacht of niet. Let wel op. Belangrijk is dat overmacht slechts bevrijdend kan zijn als je als schuldenaar nog niet vooraf in gebreke gesteld werd of in de fout was gegaan, bijvoorbeeld doordat u laattijdig heeft geleverd.